Theater

Corona

De theatersector is in grote mate afhankelijk van publieksinkomsten en is daarom in het geheel hard getroffen door de coronacrisis. Sinds het begin van de eerste lockdown door de coronacrisis zijn veel theatervoorstellingen geannuleerd. Onderstaande cijfers geven inzicht in de hoeveelheid geannuleerde premières in het theaterseizoen van 2019-2020 ten opzichte van het aantal gespeelde premières in het seizoen ervoor (Berg 2019). In 2020-2021 zijn er zo’n zevenhonderd aangekondigde premières geweest, waarvan ongeveer 170 niet zijn doorgegaan (Weerd 2021). Het daadwerkelijke aantal geannuleerde producties ligt waarschijnlijk veel hoger. Veel voorstellingen zijn ‘in de ijskast’ gezet om weer uit te voeren wanneer de theaters zouden openen.

Ook na de heropening van de theaters in het voorjaar van 2022 komt de terugkeer van het publiek moeizaam op gang. Leden van de VSCD laten weten dat het bezoek pas eind april 2022 weer mondjesmaat terugkwam, ze in september dat jaar bezoekers nog steeds niet massaal zagen binnenstromen en dat de voorverkoop voor seizoen 2022-2023 ver van het niveau van voor corona was (Wensink 2022). Het Nationaal Theaterfonds onderzocht waarom het publiek precies aarzelde en liet zien dat die vooral zit in onduidelijkheid of concerten en voorstellingen daadwerkelijk door zullen gaan (Beerda 2022). Voor ouderen spelen gezondheidsrisico’s vaak een rol, en bij jongeren vormen de kosten een obstakel voor bezoek (Ibid.).

In september lanceerde het Nationaal Theaterfonds in samenwerking met de Vereniging van Schouwburg- en Concertgebouwdirecties (VSCD), de NAPK en de Vereniging Vrije Theater Producenten (VVTP) de podiumkunstensector-brede campagne Zin om je te zien. Met commercials op radio, televisie en sociale media moet het initiatief, gefinancierd door het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW), publiek opnieuw enthousiasmeren voor een theaterbezoek. De publicatie Podia 2021 van de VSCD maakt verder duidelijk dat het onzekere tijden blijven voor podia. Niet alleen blijven de vooruitzichten omtrent corona ongewis – zeker omdat coronasteun onzeker is als er beperkingen zouden komen – ook los van corona zijn het uitdagende tijden voor podia dankzij de krappe arbeidsmarkt, inflatie en stijgende energiekosten (VSCD 2022a, VSCD 2022b). Dezelfde publicatie laat verder zien dat door de coronacrisis drie van de vier basisschoolkinderen, die normaal regelmatig een bezoek brengen aan podia, in 2021 het theater hebben moeten missen (VSCD 2022a, VSCD 2022c).

De verwachting was dat in het theaterseizoen van 2021-2022 een belangrijk deel van de programmering zou bestaan uit voorstellingen die zijn doorgeschoven vanuit seizoen 2020-2021 (Lubberding 2019). Maar ook gedurende dit seizoen kampten theaters met de beperkende maatregelen ten gevolge van corona. Aan het einde van 2021 moesten theaters en andere culturele instellingen hun deuren weer sluiten. Dit was een harde klap, want december is normaal gesproken een drukke maand met veel producties die door deze maatregelen niet door konden gaan (VSCD 2021). 2022 begon in lockdown, vanaf eind januari gingen podia stapsgewijs weer open en halverwege maart waren er geen beperkingen meer (VSCD 2022a). Anno januari 2023 klinken positieve geluiden: de theaterzalen zitten steeds vaker goed gevuld, overwegend met nieuw of jong publiek. De oude bezoekers vinden hun weg langzamer terug naar de zalen (Halouchi 2023, Bos 2023).

Onderstaande cijfers van de VSCD laten zien hoe de zaalcapaciteit, het aantal uitvoeringen en aantal bezoeken in 2021 zijn gedaald ten opzichte van 2019, het laatste ‘normale’ jaar voor corona. Ondanks de beperkingen presteerden de podia nog opmerkelijk goed: gemiddeld hadden podia 28 procent van hun capaciteit beschikbaar, maar daarbinnen boden ze 10.346 voorstellingen aan, wat 40 procent is van het totale aantal voorstellingen in 2019. Er werden 1,9 miljoen bezoeken gebracht, wat 22 procent is van het aantal in 2019. Van de beperkte capaciteit van 28 procent is dus goed gebruik gemaakt, zo concludeert de VSCD, al waren hier wel relatief veel uitvoeringen voor nodig (VSCD 2022a).

De hieronder gepresenteerde cijfers uit het rapport Ongelijk getroffen, ongelijk gesteund (Goudriaan et al. 2021) laten zien wat de impact van de coronacrisis is op de financiën van de verschillende scenische podiumkunstsectoren in 2020, ten opzichte van dezelfde periode in 2019. De vrije producenten (leden van de Vereniging Vrije Theater Producenten, VVTP) zijn voor hun omzet bijna volledig afhankelijk van publieksinkomsten en zien daarom de grootste krimp in eigen inkomsten en omzet. Dat in de overige deelsectoren de totale omzet na coronasteun minder sterk krimpt dan de eigen inkomsten, komt zowel door de stabiliserende werking van meerjarige subsidies als door de ontvangen coronasteun (Goudriaan et al. 2021, 6). Binnen de personele lasten wordt met gemiddeld 55 procent bezuinigd op zzp’ers, ten opzichte van een bezuiniging van 3 procent op het personeel in loondienst. Vrije producenten brengen lasten van zzp’ers zelfs met 97 procent terug, terwijl zij in 2019 nog voor 60 procent draaiden op hun inzet (Ibid.).

Ongelijk getroffen, ongelijk gesteund legt daarmee de kwetsbare positie van zzp’ers in de podiumkunstensector bloot. Waar met de steunmaatregelen ook een ‘trickle down’-effect werd beoogd (instellingen ontvangen steun, en geven die weer door aan hun zelfstandige medewerkers), blijkt uit dit onderzoek juist dat op zzp’ers veel bezuinigd is. Tegelijkertijd blijkt uit onderzoek dat de Nederlandse Associatie voor Podiumkunsten (NAPK) onder de eigen leden uitvoerde dat 84 procent de richtlijnen voor trickle down in 2020 wel degelijk heeft gevolgd. Dit betreft echter uitsluitend meerjarig gesubsidieerde instellingen (Luttels 2021). De Tijdelijke overbruggingsregeling zelfstandig ondernemers (Tozo) zou de daling of het gebrek aan inkomsten van zelfstandigen moeten ondervangen (Goudriaan et al. 2021). Vanwege de partnertoets kwamen veel zelfstandig ondernemers echter alsnog niet in aanmerking voor deze regeling. Sinds 1 oktober 2021 kan er überhaupt geen Tozo meer aangevraagd worden, in plaats daarvan kunnen zelfstandigen een bijstandsuitkering voor zelfstandigen (Bbz) aanvragen. Zie bijvoorbeeld de websites van Gemeente Rotterdam of Gemeente Amsterdam.

De coronacrisis heeft daarnaast verschillende knelpunten in het systeem van de podiumkunsten en culturele financiering aan het licht gebracht. Cultuurjournalist Robbert van Heuven en dramaturg Remco van Rijn leggen uit dat die ‘systeemcrisis’ bestaat uit een groot aantal factoren die sterk met elkaar verbonden zijn, maar nauwelijks in samenhang worden gezien of besproken (Heuven et al. 2020). ‘De ongelijke opdracht, verhouding en waardering tussen de grote en de kleine zaal, tussen de BIS en de FPK, tussen gesubsidieerd en commercieel; het groeiende leger van zzp’ers en medewerkers met nul-urencontract (…) waarop de sector drijft, maar dat nauwelijks bescherming heeft; sectorkoepels die geen grip krijgen op hun eigen achterban; en een ministerie zonder politieke slagkracht’ (Ibid.). De coronacrisis maakt de complexiteit van de sector volgens hen inzichtelijker dan ooit – een beeld dat bevestigd wordt in verschillende gesprekken met de sector die voor deze domeinpagina zijn gevoerd.

In november 2021 waarschuwde de Raad voor Cultuur al voor de gevolgen van de voortdurende onzekerheid in de culturele sector: ‘De raad maakt zich ongerust over de mentale ‘metaalmoeheid’ die is opgetreden bij veel werkenden in de sector, ook bij degenen die als werk- of opdrachtnemer bij een van de BIS-instellingen werkzaam zijn. De lange periode van verschuiven, annuleren, opnieuw beginnen en omdenken, net als de aanhoudende onzekerheid, eist zijn tol’ (Raad voor Cultuur 2021, 14). Een voorbeeld van die tol laat Internationaal Theater Amsterdam (ITA) zien, als het in november 2022 aankondigt in 2023 een aantal voorstellingen te moeten schrappen vanwege een tekort aan technisch medewerkers in het theater (Santen 2022).

Digitale transformatie

Als gevolg van de coronacrisis zijn theaters gaan experimenteren met nieuwe mogelijkheden voor online en digitale presentaties, om zo alsnog publiek te kunnen bereiken. Die digitale transformatie is niet nieuw, maar de coronacrisis heeft hier een sterke impuls aan gegeven. Theaters en gezelschappen beraden zich, na anderhalf jaar experimenteren met online en digitale mogelijkheden tijdens de crisis, op de mix van live spelen en digitale presentaties. In de productiedatabase van de podiumkunstencollectie van het Allard Pierson Museum worden 146 online voorstellingen in seizoen 2020-2021 gedocumenteerd, waarvan ruim twee derde als livestream werd uitgevoerd (Weerd 2021). Er is gebleken dat online een groter publiek bereikt kan worden. De vraag is echter of het online verdienmodel rendabel is, zo blijkt uit gesprekken met de sector. Op die vraag wordt veelal sceptisch gereageerd: op de lange termijn zullen bezoekers toch een live ervaring verkiezen boven een online ervaring. Desondanks is online programmeren bij een aantal culturele instellingen inmiddels een blijvend onderdeel van de organisatiestrategie (Knol 2021), hoewel anno eind 2022 de aandacht van podia en theatergezelschappen weer vooral naar fysieke programmering gaat. Zo zou online programmering ook als drijvende kracht achter verbreding van het publieksbereik kunnen worden gezien, meldt Wouter van Ransbeek (destijds creatief directeur Internationaal Theater Amsterdam) in een interview: het is laagdrempelig en motiverend voor fysiek bezoek (Ibid.). Volgens de Raad voor Cultuur is een doordachte strategie nodig ‘om digitale en live activiteiten op een vruchtbare manier binnen organisaties te combineren’ (Raad voor Cultuur 2021, 6).

Interdisciplinaire samenwerking en fondsen

Op inhoudelijk en organisatorisch gebied wordt steeds meer samengewerkt binnen de sector. Er worden veel coproducties gerealiseerd, subdisciplines lopen in elkaar over, of er ontstaan nieuwe subdisciplines. Voorheen werden coproducties en interdisciplinair samenwerken bemoeilijkt omdat binnen het subsidiesysteem van de rijkscultuurfondsen en overheden binnen een bepaalde discipline subsidie moet worden aangevraagd (Brom et al. 2019). Daardoor zou er juist een hang naar private fondsen zijn ontstaan (Haeren 2019, Brom et al. 2019). Het Fonds Podiumkunsten laat zien dat het bezig is met ontschotting (Fonds Podiumkunsten 2020). Daarnaast signaleert het veld dat bij de private fondsen juist een nadruk op het maatschappelijk belang van een kunstproject ligt, wat een subsidie voor sommige interdisciplinaire aanvragers ook weer kan bemoeilijken. Kortom: de ontwikkeling van toenemende coproductie en interdisciplinaire samenwerking (of ontschotting) in de sector staat op de radar van fondsen, maar wordt nog steeds niet volledig ondersteund door het financieringssysteem.

Diversiteit, gelijkwaardigheid en inclusie

Diversiteit en inclusie vormen een rode draad door de beleidsperiode 2021-2024, waar het onderschrijven van de Code Diversiteit en Inclusie (CDI) een vereiste is voor subsidieverstrekking (Engelshoven 2019). De theatersector moet werken aan representatie van de hele samenleving, inclusief minderheden die nu nog ondervertegenwoordigd zijn. Verschillende ondersteunende initiatieven werden reeds in 2019 in het leven geroepen, zoals de stimuleringsprijs voor diversiteit en inclusie The Next, en het stimuleringsprogramma Theater Inclusief (Beeckmans 2019; Theater Inclusief 2019). In 2020 kwam daar de stichting The Need For Legacy bij, een platform en community voor een meer diverse en inclusieve theaterwereld (Beeckmans 2020).

In 2020 heeft de Black Lives Matter-beweging verdere aanleiding gevormd voor de theatersector om het gebrek aan diversiteit en inclusie te agenderen: in juni onderschreven meer dan 600 kunstprofessionals de open brief ‘Wij zien jullie, witte kunst- en cultuursector’. Waar met de CDI naar de vier P’s van programma, personeel, publiek en promotie wordt gekeken, zet deze brief eerder institutioneel racisme centraal en roept op om juist op machtsposities plaats te maken voor mensen met een (cultureel) diverse achtergrond.

In een advies aan minister Van Engelshoven over toekenning van subsidies in de periode 2021-2024 schrijft de Raad voor Cultuur naar aanleiding van de door instellingen ingediende aanvragen: ‘wat betreft de Code Diversiteit en Inclusie is er nog een wereld te winnen. (…) De reflectie en omgang met de code is zelden compleet en diepgaand’ (Raad voor Cultuur 2020). Vooral andere kunstsectoren dan theater worden daarbij bekritiseerd, terwijl een aantal succesvolle praktijkvoorbeelden uit de theatersector worden genoemd, waaronder Club Guy & Roni, Het Nationale Theater, HNTjong, HipHopHuis, Likeminds, Toneelgroep Oostpool en Tweetakt (Ibid.). Desalniettemin valt er in de theatersector nog steeds een grote slag te slaan voor diversiteit, inclusie en gelijkwaardigheid – zo laat ook het Onderzoek Theater Inclusief in 2022 zien (Haeren et al. 2022).

Daarnaast leven er verschillende (kritische) vragen in het veld: hoe kunnen diversiteit en inclusie het beste gemeten worden? Kan er meer in maatwerk gedacht worden, aangezien diversiteit en inclusie in stedelijke gebieden anders leven dan in provinciale gebieden met kleinere gemeenten? Hoe kunnen we ervoor zorgen dat diversiteit en inclusie duurzaam worden en niet verslappen naar tokenisme? En hoe kunnen we voorbij de Code Diversiteit en Inclusie op instellingsniveau ook kijken naar de toegankelijkheid van de theatersector in het geheel: hoeveel plek is er echt voor makers?

Machtsmisbruik en een veilige werkvloer

In de culturele sector zijn de afgelopen jaren verschillende berichten over grensoverschrijdend gedrag naar buiten gekomen, met name in kunstvakopleidingen en de podiumkunsten (Leden 2021). Op de theaterscholen is het aanpakken van grensoverschrijdend gedrag en zorgen voor een veilige leeromgeving urgent geworden sinds een reeks meldingen naar aanleiding van #MeToo, zo blijkt uit een interview met theaterschooldirecteuren Caspar Nieuwenhuis (HKU Theater) en Rob Ligthert (Toneelacademie Maastricht) (Heerikhuizen 2021). Deze problematiek pakken ze onder andere aan door middel van medezeggenschapsraden en evaluatiemomenten waaraan studenten deelnemen (ook wel ‘kwaliteitszorg’ genoemd) en een gedragscode die alle docenten moeten naleven (Ibid.).

Verder werd in 2019 het meldpunt Mores.online opgericht op initiatief van de NAPK, waarbij zich ruim dertig brancheverenigingen, organisaties en andere culturele professionals hebben aangesloten. De NAPK publiceerde daarnaast in het najaar van 2021 het beleidskader ‘Veilig de vloer op’ ter preventie van ongewenst gedrag in de podiumkunstensector; dit deed NAPK samen met leden uit de branchevereniging en een klankbordgroep van culturele partners, waaronder het kunstvakonderwijs, Platform ACCT, de Kunstenbond en Platform Aanvang! (NAPK 2021a). Het beleidskader biedt handvatten aan instellingen en podiumkunstproducenten om ongewenste omgangsvormen te voorkomen en hier zelf beleid op te maken (NAPK 2021b). In vervolg daarop werd de Stichting Sociale Veiligheid Podiumkunsten opgericht door de NAPK in het voorjaar van 2022. Deze stichting ondersteunt leden van de NAPK bij het ontwikkelen en implementeren van beleid op het gebied van sociale veiligheid (NAPK 2022).

In juni 2022 bracht de Raad voor Cultuur het advies Over de grens: op weg naar een gedeelde cultuur uit. Doel van dit advies was, in opdracht van voormalig minister Van Engelshoven van OCW, om beter zicht te krijgen op wat er speelt in de culturele sector op het gebied van grensoverschrijdend gedrag en de voorkoming en signalering hiervan. Hierin constateert de raad onder andere dat grensoverschrijdend gedrag veel verschillende vormen kent (naast seksuele intimidatie bijvoorbeeld ook pestgedrag, racisme, intimidatie, discriminatie), kaart het de problematische positie van poortwachters in de cultuursector aan, evenals het gebrek aan inclusie in de sector, een zwijgcultuur als het gaat om grensoverschrijdend gedrag, risico’s in het kunstvakonderwijs en een gebrek aan structuren gericht op sociale veiligheid (Raad voor Cultuur 2022).

Fair practice

In 2017 werd de Fair Practice Code gelanceerd – een gedragscode voor ondernemen en werken in kunst, cultuur en de creatieve industrie op basis van vijf kernwaarden: solidariteit, diversiteit, vertrouwen, duurzaamheid en transparantie (Fair Practice Code 2021a). De Code ontstond nadat de Sociaal Economische Raad en de Raad voor Cultuur uitholling en een zorgelijke arbeidsmarkt signaleerden (Fair Practice Code 2021b). Sinds de coronacrisis is fair practice, en het principe van Fair Pay, verder onder druk komen te staan.

Zoals eerder benoemd zijn met name zzp’ers de dupe van de coronacrisis. De 300 miljoen euro noodsteun die aanvankelijk door voormalig minister Van Engelshoven voor cultuur werd uitgetrokken, ging vooral naar meerjarig gesubsidieerde instellingen, maar het gewenste ‘trickle down’-effect werd onvoldoende bereikt (Goudriaan et al. 2021). Ook al vóór de coronacrisis werd er door de sector weinig zorg gevoeld voor zelfstandige theatermakers. Zo zet Creatieve Coalitie zich sinds 2019 in voor het fatsoenlijk delen in opbrengsten voor makers, zie hier hun oproep aan de Kamer. Ook Platform Aanvang! maakt zich sinds dat jaar sterk voor meer doorlopende en sector-brede gesprekken, met een scope van (zelfstandig) lichtontwerper tot directeur van een BIS-gezelschap. Naast het ontbrekende draagvlak voor zzp’ers in het theaterveld wordt ook een gebrek aan transparantie over subsidietoekenningen gesignaleerd (Groen 2020). Zo is het voor sommige makers niet duidelijk genoeg op welke grond hun subsidie wordt afgewezen (Ibid.), terwijl transparantie en vertrouwen twee van de vijf kernwaarden van de Fair Practice Code zijn (Fair Practice Code 2021c).

Inflatie en energiecrisis

De coronacrisis is niet meer de enige crisis waar de samenleving en dus ook theaters mee te kampen hebben: de huidige inflatie en energiecrisis(mede als gevolg van de oorlog in Oekraïne) dreigen een groot aantal podia in financiële problemen te brengen – zo liet de VSCD weten in september 2022 (VSCD 2022d, zie ook Janssens 2022). Op dat moment ontving slechts 7 procent van de VSCD podia een vorm van compensatie om de stijgende energiekosten te dekken (Ibid.). Naast de energiekosten hebben veel podia te kampen met een huurverhoging (per 1 juli verhoogd met de CPI-index van 9,7 procent), ook werkt de inflatie door in de loonkosten en is het minimumloon verhoogd met 10 procent. De indexering van subsidies blijft achter en de stijgende kosten kunnen daarmee dus niet gecompenseerd worden. Deze kosten doorberekenen aan het publiek door kaartprijsverhoging zien de meeste podia niet als een optie: het brengt de toegankelijkheid in gevaar (Ibid.). Deze hoge kosten kunnen het verder lastig maken om bijvoorbeeld te voldoen aan Fair Pay of om te investeren in digitalisering.

 In oktober 2022 stuurde de Taskforce culturele en creatieve sector een brief aan het kabinet met een dringende oproep om de cultuursector in het algemeen te steunen in de consequenties van deze crises (Kunsten ’92 2022). Diezelfde maand berichtten verschillende podia met concrete cijfers over de gevolgen. Zo liet Chassé Theater weten dat het zonder extra steun zou moeten sluiten in januari 2023 om faillissement te voorkomen: de kosten voor gas en licht gaan voor dit theater stijgen van 250.000 euro naar 1.000.000 euro op jaarbasis (Schapendonk 2022). Voor 52 procent van de podia die lid zijn van de VSCD geldt dat zij een aflopend energiecontract hebben tot 1 januari 2023 – wat betekent dat de kosten vanaf dat moment explosief zullen stijgen (VSCD 2022e). Voor de Stadsschouwburg Nijmegen en Concertgebouw de Vereeniging komt er minimaal 500.000 euro aan extra lasten bij, voor TivoliVredenburg in Utrecht stijgen de kosten van 400.000 euro naar 1.500.000 euro. ‘Compensatie is hard nodig’, stelt Jeroen Bartelse, directeur van TivoliVredenburg, ‘zo een grote klap kunnen we niet alleen opvangen’ (Ibid., zie ook NOS 2022).

In november 2022 gaf het kabinet gehoor aan de brief van de Taskforce in de Najaarsnota 2022. Daarin zegde het structureel extra middelen toe om publieke en maatschappelijke voorzieningen te compenseren voor hoge kosten. Daarbij gaat het om 300 miljoen euro voor de periode 2023-2025 en loopt dat bedrag naar verwachting op naar 400 miljoen euro voor 2026 en 2027 (Rijksoverheid 2022). Daarmee kunnen veel theaters en andere culturele organisaties opgelucht ademhalen: zo liet in elk geval Chassé Theater weten dat het dreigend faillissement uit de lucht is (Musters 2023).