Ontwerp

Domain

Op de domeinpagina Ontwerp staan overkoepelende cijfers centraal. Er wordt gekeken naar gegevens over de verschillende ontwerpende beroepen en naar de jaaromzet binnen de ontwerpsector. De Cultuurmonitor volgt het onderscheid dat via overheidsbeleid is aangebracht tussen ontwerp als overkoepelende sector en design (of vormgeving) en architectuur als deelsectoren. Met de domeinpagina’s Architectuur en Design wordt verder ingezoomd op specifieke ontwikkelingen.

Geschreven door

Sabine Zwart

Laatste update 29 april 2022

Samenvatting

Ontwerp is een omvangrijk domein. Deelsectoren als communicatie, design en architectuur boden in 2020 een baan aan respectievelijk 71.600, 42.800 en 13.400 werknemers. 81.000 mensen hadden in de periode 2017-2019 ook daadwerkelijk een ontwerpend beroep.

Op basis van de eerste beschikbare cijfers lijkt de invloed van de coronacrisis op ontwerpers in 2020 mee te vallen. Ontwerpbureaus hadden in 2020 gemiddeld een hogere omzet dan in 2019, en zij hadden meer mensen in dienst dan voor de pandemie. De gemiddelde omzet van zzp’ers daalde in 2020 wel ten opzichte van 2019, maar dit gemiddelde was alsnog hoger dan in 2017 en 2018.

Domain Ontwerp

Inleiding

Van landschapsarchitectuur en stedenbouwkunde tot productontwerp, grafische vormgeving en mode. De ontwerpsector is verbonden met de wijken waar we wonen, de stoel waar we op zitten, het tijdschrift dat we lezen en de kleding die we dragen. Geen ander domein binnen de Cultuurmonitor is zo alomtegenwoordig in het dagelijkse leven.

In het advies Ontwerp voor de toekomst (2018) stelt de Raad voor Cultuur dat de ontwerpsector getypeerd wordt door ‘zijn concrete betekenis voor actuele ontwikkelingen in de samenleving en de noodzaak om met verschillende partijen samen te werken in creatie, realisatie en verspreiding’ (Raad voor Cultuur 2019, 4). Op de domeinpagina Architectuur wordt dan ook besproken hoe architecten en ontwerpers gezien worden als experts op het gebied van transitieopgaven zoals klimaatadaptatie, terwijl op de domeinpagina Design het belang van design bij het aankaarten, oplossen of onderzoeken van maatschappelijke problemen wordt uitgelicht.

Kerncijfers

Arbeidsmarkt

Bron: CBS en Monitor Creatieve Industrie

Dat de ontwerpsector omvangrijk is, blijkt ook uit de beschikbare gegevens over de culturele arbeidsmarkt. De Monitor Kunstenaars en andere werkenden met een creatief beroep 2021 van het CBS rapporteert bijvoorbeeld dat in de periode 2017-2019 bijna de helft van het totaal aantal kunstenaars in Nederland ontwerper was: 81.000 ontwerpende beroepen binnen een totaal van 164.000 werkzame kunstenaars. De voorgaande periodes laten eenzelfde verhouding zien (zie de figuur ‘Aantal ontwerpende beroepen’). In de periode 2017-2019 waren grafisch ontwerpers en multimedia-ontwerpers in de grote meerderheid (40.000), gevolgd door architecten van gebouwen (19.000), product- en kledingontwerpers (18.000) en landschapsarchitecten (3.000) (zie de figuur ‘Soorten ontwerpende beroepen’).

Ook in de Monitor Creatieve Industrie 2021 zijn relevante cijfers te vinden over de arbeidsmarkt van de ontwerpsector. Hier wordt echter niet gekeken naar beroepen, maar naar de economische hoofdactiviteit van bedrijven, ingedeeld volgens de SBI-codes. Op basis hiervan telt de Monitor Creatieve Industrie in het jaar 2020 in totaal 367.800 banen binnen de gehele creatieve industrie – van makers tot ondersteunend personeel.

De meeste banen zitten vervolgens in de deelsector kunsten en cultureel erfgoed (137.800), een brede categorie waar bijvoorbeeld podiumkunsten en scheppende kunsten onder vallen. Ontwerp valt binnen de Monitor Creatieve Industrie vrijwel geheel binnen de deelsector creatieve zakelijke dienstverlening, waartoe bedrijven op het gebied van architectuur, design en communicatie worden gerekend. In 2020 was de creatieve zakelijke dienstverlening goed voor 127.800 banen, waar communicatie met 71.600 banen veruit het grootste aandeel in heeft, gevolgd door design met 42.800 banen en architectuur met 13.400 banen (zie de figuur ‘Verdeling banen creatieve zakelijke dienstverlening’).

Design is daarnaast de snelst groeiende bedrijfstak binnen de gehele culturele en creatieve industrie: in tien jaar tijd is het aantal banen in design meer dan verdubbeld. Daarmee is het aantal banen in design in 2020 in omvang vergelijkbaar met het aantal banen in de podiumkunsten en in de scheppende kunsten. Bij de verklaring van deze groei wordt in de Monitor Creatieve Industrie onder andere gewezen op ‘het besef dat ontwerpers een sleutelrol kunnen spelen in het tegemoet treden van maatschappelijke uitdagingen, in het bewerkstelligen van transities en in het realiseren van missies’ (Rutten et al. 2022, 34).

Omzet

Bron: BNO Branchemonitor

De laatste Branchemonitor van de Beroepsorganisatie Nederlandse Ontwerpers (BNO) richt zich op 2020. De impact van het begin van de coronacrisis dat jaar lijkt mee te vallen wanneer we kijken naar de omzet. Want vergeleken met de gemiddelde jaaromzet van zelfstandig ontwerpers en ontwerpbureaus in het jaar 2017 laten de cijfers over 2020 alsnog een lichte groei zien van respectievelijk zeven procent en anderhalf procent (zie de figuur ‘Gemiddelde jaaromzet per fte’). Ook heeft bijna de helft van de ontwerpbureaus die zijn ondervraagd voor de Branchemonitor momenteel meer personeel dan voor de pandemie (Hattum, R. van et al. 2022, 13).

De ontwerpsector wordt door de BNO als volgt gecategoriseerd: communicatie en/of grafisch ontwerp; service en/of experience design; industrieel en/of productontwerp; en ruimtelijk en/of interieurontwerp en –architectuur. Zelfstandig ontwerpers met als hoofdactiviteit ruimtelijk en/of interieurontwerp en –architectuur hadden in het jaar 2020 gemiddeld de hoogste omzet terwijl bij ontwerpbureaus het meest verdiend werd met de hoofdactiviteit product en/of industrieel ontwerp. Voor zowel zelfstandig ontwerpers als bureaus is de gemiddelde omzet bij de hoofdactiviteit communicatie en/of grafisch ontwerp het laagst (zie de figuur ‘Gemiddelde jaaromzet per fte naar hoofdactiviteit’).

Helaas is het niet mogelijk om de verschillende kerncijfers gedetailleerder met elkaar te vergelijken voor een gelaagder beeld van de ontwerpsector. Er wordt namelijk gebruik gemaakt van verschillende afbakeningen en categorieën. Waar de Branchemonitor bijvoorbeeld de categorie communicatie en/of grafisch ontwerp hanteert, wordt grafisch ontwerp door de Monitor Creatieve Industrie onder design geschaard terwijl communicatie als bedrijfstak met name reclame- en PR-bureaus omvat. Op de domeinpagina’s Architectuur en Design zijn echter meer gegevens te vinden die relevant zijn voor deze twee deelsectoren, bijvoorbeeld het aantal architectenbureaus, de genderverhoudingen in de architectuursector en de subsidieverdeling van het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie.

Literatuur

CBS (2021) Monitor Kunstenaars en andere werkenden met een creatief beroep 2021. Den Haag: CBS.

Hattum, R. van et al. (2022) BNO Branchemonitor 2022: de Nederlandse ontwerpsector in cijfers over 2020. Amsterdam: BNO.

Raad voor Cultuur (2018) Ontwerp voor de toekomst: pleidooi voor creatieve reflectie op maatschappelijke vraagstukken. Den Haag: Raad voor Cultuur.

Rutten, P. et al. (2022) Monitor Creatieve Industrie 2021: Nederland, Top-10 steden, Gevolgen van COVID-19. Hilversum: Stichting Media Perspectives.

Verantwoording beeld

BlueCity Rotterdam / Fotografie: Lisa Maatjens