Letteren

Tijd voor een leesoffensief

Toen eind 2019 de resultaten verschenen van het internationale PISA-onderzoek naar (onder andere) het leesplezier van vijftienjarigen, stemden de resultaten somber. Van alle 77 onderzochte landen bleken Nederlandse scholieren het minste leesplezier te hebben. 42 procent van hen vond lezen tijdverspilling, en 53 procent las nooit voor zijn plezier. Ten opzichte van 2015 daalde tevens de leesvaardigheid van Nederlandse scholieren significant (Gubbels et al. 2019, Dood et al. 2020).

De cijfers passen in een lange reeks van onderzoeken die gezamenlijk laten zien dat zowel jongeren als volwassenen al jaren minder lezen. Jongeren gaan lezen bovendien steeds minder leuk vinden naarmate ze ouder worden, waarbij leesmedia het in de vrije tijd vaak afleggen tegen andere media (Leesmonitor 2021b, 2021c).

‘Ontlezing’ en de teruglopende leesvaardigheid behoren dan ook tot de belangrijkste thema’s binnen het domein Letteren. Met tal van campagnes, interventies en programma’s probeert de sector deze tegen te gaan. Jaarlijks worden vele tienduizenden jongeren bereikt met programma’s als BoekStart en de Bibliotheek op school, de lesprogramma’s van De Schoolschrijver, de auteursoptredens van De Schrijverscentrale en campagnes als Nederland Leest, de Boekenweek van Jongeren, de Jonge Jury, Read2Me , Stap op de Rode Loper! en De Nationale Voorleeswedstrijd. Onderzoek toont aan dat dergelijke programma’s positieve effecten hebben op de leesmotivatie, leesvaardigheid en het leesplezier (De Schoolschrijver z.j., De Schrijverscentrale z.j., Leesmonitor 2021a, 2021e, 2022a, 2022b 2022d, 2022e, 2022g, 2022i).

Daarnaast is er veel aandacht voor de plek die lezen en literatuur in het vaste onderwijscurriculum innemen. Aan ontlezing ligt een complex samenspel van mogelijke oorzaken ten grondslag, waarvan een deel zijn oorsprong vindt in het lees- en literatuuronderwijs. In het primair onderwijs kan bijvoorbeeld het leesplezier afnemen door de verschuiving van lezen voor het plezier naar lezen voor het nut, en van vrijwillig naar verplicht lezen (Leesmonitor 2021b). In het voortgezet onderwijs kunnen onder meer negatieve leeservaringen ontstaan door de (voor sommige leerlingen te snelle) overgang van jeugdliteratuur naar boeken voor volwassenen, door de inhoud van de leeslijst of door de grote nadruk op begrijpend lezen en leesstrategieën (Leesmonitor 2022h, Dera 2019, Noordduijn 2020, Engelshoven et al. 2020).

Op een groot deel van de scholen wordt er veel gedaan om negatieve leeservaringen te voorkomen en positieve te bieden. Zo is er op basisscholen steeds meer aandacht voor vrij lezen, en groeit op het voortgezet onderwijs de aandacht voor Young Adult Literatuur als brug tussen jeugd- en volwassenliteratuur (Leesmonitor 2022c, Leesmonitor 2022h, Stichting Lezen 2022b). Positief en belangrijk is daarnaast dat in de plannen voor het nieuwe onderwijscurriculum een grotere plek wordt gevraagd voor leesmotivatie, en dat er in 2022 gestart is met het vernieuwen van het examenprogramma Nederlands (Curriculum.nu 2019, Engelshoven et al. 2020, Teunis 2022).

Duidelijk is dat in leesbevordering de letterensector en het onderwijs hand in hand moeten gaan. Dat is dan ook een belangrijk onderdeel van het leesoffensief waartoe in 2019 de Raad voor Cultuur en de Onderwijsraad opriepen (Raad voor Cultuur et al. 2019). In 2020 luidden de Leescoalitie en verscheidene partners de noodklok en herhaalden ze in een manifest de noodzaak tot een ambitieus leesoffensief. Hiertoe werd een oproep gedaan aan alle leesbevorderings-, onderwijs- en andere maatschappelijke organisaties om vanuit een gezamenlijke visie en met (nog) meer samenhang samen te werken aan leesbevordering. Ook werd het ministerie nadrukkelijk om meer inspanningen en extra investeringen gevraagd (Leescoalitie 2020).

De toenmalige ministers van Onderwijs gaven in 2019 gevolg aan deze oproepen en zegden toe te werken aan een betere structurele verankering van leesvaardigheid in het onderwijs, het stimuleren van meer leesplezier en het opstellen van een actieagenda met maatschappelijke partners (Engelshoven et al. 2019, 2020). Sindsdien hebben er gesprekken en overleggen plaatsgevonden, zijn projecten opgestart of voortgezet, konden openbare bibliotheken gebruikmaken van een tijdelijke subsidieregeling en werden er ook lokale leesoffensieven gestart (Engelshoven et al. 2020, Bibliotheeknetwerk 2020, Dalen 2021).

De begin 2022 aangetreden staatssecretaris Cultuur en Media Gunay Uslu schreef in mei 2022 in haar Hoofdlijnenbrief cultuur 2022 dat het kabinet blijft werken aan een toekomstbestendige bibliotheekvoorziening in elke gemeente, en dat de OCW-bewindslieden zich gezamenlijk blijven inzetten om op het gebied van leesbevordering de samenwerking tussen scholen, bibliotheken en de omgeving rond jongeren te versterken (Uslu 2022a). Ook in het Masterplan Basisvaardigheden van Minister voor Primair en Voortgezet Onderwijs Dennis Wiersma is veel aandacht voor het vergroten van de leesvaardigheid en -motivatie (Wiersma 2022). Eind 2022 werd dit geconcretiseerd en werd bekend dat beide bewindspersonen samen structureel ruim 60 miljoen euro gaan investeren in bibliotheken en leesbevordering. Gemeenten worden daarnaast verplicht een toekomstgerichte bibliotheekvoorziening voor hun inwoners te verzorgen (Uslu 2022b, Uslu 2022c, Stichting Lezen 2022c). Een verdere concrete ontwikkeling in 2022 is dat de Bibliotheekwet werd aangepast zodat iedereen onder de 18 jaar gratis lid kan worden van de bibliotheek (Stichting Lezen 2022a).

Impact van de coronacrisis

Tijdens de coronapandemie steeg het aandeel mensen dat las en de frequentie waarmee lezers lazen (KVB Boekwerk 2021d, 2022f, 2022g). Ook de markt eindigde in de plus: de boekafzet steeg ten opzichte van 2019 met 3,7 procent en de omzet met 5,9 procent (KVB Boekwerk 2021b). In 2021 volgde bovendien opnieuw een positief resultaat: de afzet en de omzet stegen respectievelijk met 4,6 en 8,4 procent ten opzichte van 2020 (KVB Boekwerk 2022d).

Dit is echter slechts een deel van het verhaal, want hoewel de markt pluste, profiteerde niet iedereen (KVB Boekwerk 2021a). Al jaren groeit het marktaandeel van het e-commercekanaal, maar deze ontwikkeling raakte in 2020 in een stroomversnelling. Webwinkels zagen hun omzet met 27,4 procent stijgen, terwijl fysieke winkels een verlies van 10,2 procent leden. Voor het eerst was de omzet van het e-commercekanaal (53 procent) daardoor groter dan die van fysieke winkels (47 procent) (KVB Boekwerk 2021b). In 2021 zette deze ontwikkeling door, en daalde het omzetaandeel van fysieke boekwinkels verder naar 42 procent (KVB Boekwerk 2022d). In 2022 is het omzetaandeel van fysieke boekwinkels daarentegen weer toegenomen. De omzet van fysieke boekwinkels steeg met 25 procent t.o.v. 2021, terwijl de omzet van het e-commercekanaal met 11 procent afnam. Fysieke winkels en e-commerce hadden daardoor beide een aandeel van 50 procent in de totale omzet van de boekenmarkt (KVB Boekwerk 2023).

Het is niet bekend hoeveel boekwinkels hierdoor de deuren hebben moeten sluiten, al spreekt de Koninklijke Boekverkopersbond van ‘tientallen’ en zag het CBS het aantal boekwinkels gedurende 2020 met 2,5 procent en gedurende 2021 met 8,1 procent dalen (Nieuwsuur 2021, CBS 2021, CBS 2022a). De coronacrisis is hiervan een belangrijke reden, maar ook de al bestaande opmars van webwinkels, de leegloop van de fysieke winkelstraat en moeite met het vinden van opvolgers spelen hierbij een rol. Hoewel op het moment van schrijven alle beperkende coronamaatregelen zijn opgeheven, wil dat echter niet vanzelfsprekend zeggen dat alle problemen voorbij zijn. Gedurende de coronatijd hebben boekwinkels hogere kosten gehad en schulden gemaakt, en hadden ze minder geld om te investeren in aanbod of voorraad. Bovendien zijn de meeste generieke steunmaatregelen vervallen waarvan ondernemers tot nu toe gebruik konden maken. Een nieuwe vraag zal daarnaast zijn hoe winkels geraakt gaan worden door de huidige energie- en inflatiecrisis.

Naast fysieke boekwinkels hadden over het algemeen ook makers het moeilijk tijdens de coronacrisis. Zo waren er zeker in eerste instantie minder mogelijkheden om inkomsten uit optredens te verwerven– hetgeen bijvoorbeeld voor voordrachtskunstenaars grote gevolgen heeft – en leidde de daling van de bibliotheekuitleningen ook tot een daling van leenrechtvergoedingen (Lira 2021). Ook konden auteurs te maken krijgen met boeken die werden uitgesteld – zeker als het bijvoorbeeld debuten of literaire werken betrof die sterk afhankelijk zijn van zichtbaarheid in de winkel (Becker 2021).

Dit alles komt boven op ontwikkelingen die de inkomenspositie van auteurs al langer onder druk zetten. Zo blijft de boekafzet de laatste jaren weliswaar stabiel, maar gaat er elk jaar een iets groter deel van de omzet naar anderstalige boeken en bestsellers (KVB Boekwerk 2019b). Ook dalen de leenrechtvergoedingen al jaren doordat er minder boeken uitgeleend worden (Lira 2021). Veel aandacht was er de laatste jaren daarbij voor de vergoedingen voor het toenemende aantal uitleningen via bibliotheken op scholen. Door een onderwijsvrijstelling in de Auteurswet moesten er bij deze uitleningen soms wel leenrechtvergoedingen worden afgedragen (als het uitgeleende boek in bezit was van de bibliotheek) en soms niet (als het uitgeleende boek in bezit was van de school). Dit leidde tot onduidelijkheid en een conflict. In juli 2022 zijn daarom door alle betrokkenen nieuwe afspraken gemaakt over onder meer een aanpassing van de Auteurswet. Het ministerie van OCW stelt voortaan jaarlijks 3,5 miljoen euro beschikbaar voor uitleningen via bibliotheken op school, naast eenmalig 6 miljoen euro compensatie voor makers voor misgelopen vergoedingen in voorgaande jaren (Auteursbond 2021, Auteursbond 2022, Stichting Lezen 2021, VOB 2022).

De digitalisering van de boekenmarkt biedt voor auteurs eveneens uitdagingen, bijvoorbeeld door de opkomst van streaming- en abonnementsdiensten voor e-books en luisterboeken. Deze platforms bepalen hoeveel elke uitgever en auteur krijgt uitbetaald, maar hierover bestaat nog lang niet altijd duidelijkheid of overeenstemming. Wordt er bijvoorbeeld betaald wanneer een boek een bepaalde tijd gelezen is, of na een bepaald aantal gelezen pagina’s? Een recente ontwikkeling hierin is dat staatssecretaris Uslu in mei 2022 aankondigde 3,15 miljoen euro extra te investeren in digitale uitleningen van de openbare bibliotheek, ten behoeve van auteurs en hun uitgevers (Uslu 2022a).

Een negatief effect heeft de coronapandemie verder op de leesvaardigheid van scholieren. Ten opzichte van eerdere cohorten hadden basisschoolscholieren na anderhalf schooljaar met lockdowns een achterstand van zeven weken bij begrijpend lezen. In het voortgezet onderwijs bedroeg de achterstand in leesvaardigheid (in het Nederlands) gemiddeld 27 weken, oplopend tot een volledig schooljaar voor vmbo-leerlingen (Leesmonitor 2022f).

Ook op bibliotheken had de coronapandemie invloed. De financiële gevolgen zijn – mede door financiële steunmaatregelen – vooralsnog relatief beperkt. Weliswaar daalden de eigen inkomsten en hadden veel bibliotheken extra kosten (bijvoorbeeld voor hygiënemaatregelen), maar de subsidies van gemeenten en provincies stegen (CBS 2022c, KB 2021c). Een groter effect was er op het aantal fysieke uitleningen, dat met 30 procent afnam in 2020 en nog eens 10 procent in 2021 (CBS 2022c). Wel werd dit deels gecompenseerd door een toegenomen gebruik van het online aanbod (CBS 2022b). Het aantal activiteiten dat bibliotheken konden organiseren daalde ten slotte met 35 procent in 2020 en 4 procent in 2021, al werd er wel volop geëxperimenteerd met nieuw (digitaal) aanbod en aangepaste dienstverlening (KB 2022a). Tevens onderstreepte de bibliotheek tijdens de coronapandemie haar maatschappelijke functie. Zo nam het belang van digitale vaardigheden toe, bijvoorbeeld om tijdens de lockdown contact te houden of een vaccinatie of de CoronaCheck aan te vragen. Bibliotheken hielpen velen met deze en andere basisvaardigheden, vooral in kwetsbare groepen (KB 2021a, KB 2021b, Hoenders et al. 2021).

Om zo goed mogelijk door de coronacrisis te komen, initieerde de letterensector talloze campagnes en nieuwe (digitale) initiatieven. Daarnaast werden diverse steunmaatregelen opgetuigd. De Auteursbond stelde vanuit het Steunfonds Rechtensector drie steunregelingen voor auteurs beschikbaar (Auteursbond 2020a, 2020b). Het Letterenfonds gaf mede vanuit de rijkssteunpakketten voor cultuur verschillende steunmaatregelen vorm. Deze waren gericht op onder andere auteursoptredens, lees- en schrijfprogramma’s op scholen, campagnes ter bevordering van het lezen, vertalingen, risicodragende literaire uitgaven, fysieke boekwinkels en ontwikkeltrajecten van auteurs voor het (blijven) bereiken van nieuw of bestaand publiek. Met deze tijdelijke steunmaatregelen was in 2020 en 2021 een bedrag van respectievelijk 2,8 en 14,9 miljoen euro gemoeid (Nederlands Letterenfonds 2021a, 2021b, 2022a).

Waar in het bovenstaande de nadruk lag op de negatieve impact van de coronacrisis, ziet de letterensector ook positieve gevolgen. Er werd meer gelezen én meer voorgelezen (Leesmonitor 2021d). De waarde en het belang van boeken, van de bibliotheek en van de (lokale) fysieke boekwinkel werd eens te meer bevestigd. Innovatie kwam in een stroomversnelling en de samenwerking en collectiviteit binnen de sector werden gesterkt.

Diversiteit, gelijkwaardigheid en inclusie in de letteren

Tegen de achtergrond van onder meer de Black Lives Matter-beweging en de invoer van de Code Diversiteit & Inclusie werd er in de letterensector in 2021 veel gesproken over diversiteit en inclusie. Een directe aanleiding daarvoor was daarnaast de vertaling van Amanda Gormans eerste dichtbundel en haar inauguratiegedicht The Hill We Climb. De aanvankelijk gekozen vertaler Marieke Lucas Rijneveld gaf de opdracht terug nadat er discussie en kritiek ontstond omdat voor de vertaling van het werk van de zwarte spokenword-kunstenaar Gorman niet ook een zwarte vertaler of spokenword-kunstenaar gevraagd was. Uiteindelijk tekende Zaïre Krieger voor de vertaling, die in september 2021 verscheen (Bahara 2021).

Dát de letterensector te weinig divers is lijkt algemeen te worden erkend en is al lang bekend. Diverse onderzoeken onderstrepen dit beeld. Zo wordt het werk van vrouwelijke auteurs structureel minder gewaardeerd in het literaire veld (Koolen 2018), stellen Nederlandse jeugdboeken vooral het witte perspectief centraal (Bossche 2020), spelen in het uitgeefvak (onbewuste) (voor)oordelen mee die in het nadeel werken van auteurs van kleur (Koren et al. 2019, Saha et al. 2020) en overheerst op leeslijsten in het voortgezet onderwijs ‘het beeld van de witte, mannelijke schrijver uit Nederland’ (Dera 2019). Deze greep uit beschikbare onderzoeken laat bovendien zien dat het niet enkel gaat om culturele diversiteit en diversiteit onder de mensen die in het boekenvak werken. Van belang zijn eveneens de diversiteit van de verhalen die uitgegeven worden en de mate waarin het boek voor iedereen toegankelijk is. Al deze vormen van diversiteit kunnen elkaar versterken.

Volgens gesprekspartners is het bewustzijn van de noodzaak om actie te ondernemen op het punt van diversiteit in 2021 sterk toegenomen. Eén van die acties is het krijgen van meer inzicht in de stand van zaken op het gebied van diversiteit en inclusie binnen de letteren. Begin 2022 publiceerde KVB Boekwerk daarom een eerste verkennend onderzoek naar waar het boekenvak staat op het gebied van diversiteit en inclusie. Hiertoe werd een enquête ingevuld door 203 auteurs, 129 vertalers en 31 uitgevers. De resultaten zijn vooral indicatief, maar laten zien dat diversiteit en inclusie door een groot deel van de respondenten als belangrijk wordt gezien, en dat een aanzienlijk deel hier ook aandacht aan besteedt. Tegelijkertijd is deze aandacht vaak niet structureel of ingebed in een organisatie. Er is dan ook nog ruimte voor verbetering: zo krijgt de diversiteit van het boekenaanbod slechts een krappe voldoende, en wordt het boekenvak nog vooral gezien als een wit en hoogopgeleid bolwerk (KVB Boekwerk 2022b).

Ook in de bibliotheeksector wordt onderzoek naar diversiteit gedaan. De KB en TU Delft werken samen aan een onderzoek waarin de pluriformiteit van bibliotheekcollecties en -uitleningen onderzocht wordt, als mogelijke basis voor nieuwe recommender-technologie ‘die meer recht doet aan de veelvormigheid en meerstemmigheid van de bibliotheek’ (Bibliotheeknetwerk z.j.a). Begin 2022 publiceerden de KB en CBS samen een nieuw dashboard dat openbare bibliotheken meer inzicht geeft in de leden en niet-leden in hun werkgebied (Bibliotheeknetwerk 2022). In juni 2022 verscheen daarnaast een onderzoek dat liet zien dat diversiteit en inclusie in de collecties van schoolbibliotheken weliswaar belangrijk wordt gevonden, maar in de praktijk om verschillende redenen als moeilijk te realiseren wordt ervaren (Bruin et al. 2022).

Naast onderzoek is echter vooral het ondernemen van actie van belang. Vele organisaties in de keten hebben ambities uitgesproken om bij te dragen aan een inclusievere letterensector, of hebben daartoe al stappen gezet. Daarnaast zijn er tal van organisaties en initiatieven die hier in het bijzonder een grote en waardevolle rol in spelen. KVB Boekwerk verzamelde begin 2022 31 Nederlandse initiatieven die zich inzetten voor diversiteit en inclusie in het boekenvak (KVB Boekwerk 2022c). Voor een divers en inclusief (kinder)boekenaanbod kunnen boekkopers bijvoorbeeld terecht bij boekwinkel EduCulture, of zij kunnen een inclusief boekenabonnement afsluiten bij Books by Ani. Dit diversere boekenaanbod is onder meer afkomstig van uitgeverijen als Rose Stories, Uitgeverij Wilde Haren of Uitgeverij Pluim in samenwerking met de podcast Dipsaus. Organisaties als Alphabet Street (‘gilde voor Zwarte (beeld)taalkundigen’), denktank De Tank (‘redactie en denktank van kleur’), Poetry Circle (‘hét landelijk platform voor schrijvende performers en performende schrijvers’) en El Hizjra (‘literaire bruggenbouwer tussen Nederland en de Arabischtalige wereld’) zetten zich daarnaast in voor een diverse groep auteurs, en verbinden hen met elkaar of met publiek.

Innovatie binnen en buiten het boek

Mede als gevolg van digitalisering hebben er binnen domeinen als Muziek, Games en Audiovisueel de afgelopen jaren grote veranderingen plaatsgevonden in productie, distributie en consumptie. In het boekenvak is dit minder het geval. Papieren boeken vormen nog altijd 92 procent van de totale boekafzet, en ongeveer de helft van deze boeken wordt verkocht in fysieke boekwinkels (KVB Boekwerk 2022d).

Toch vindt er rondom het papieren boek op allerlei manieren innovatie plaats. Zo wordt er geïnnoveerd met nieuwe manieren om boeken en lezers elkaar te laten vinden en werd er in 2020 in het kader van het zogenoemde ‘Deltaplan voor het boekenvak’ nagedacht over meer efficiency en kostenbesparing in de keten. Dit resulteerde in zes vernieuwingsprojecten en een onderzoeksproject, waarvan er enkele inmiddels zijn afgerond (KVB Boekwerk 2021c, 2022a). Een interessant project hiervan betreft de Themacodering, die CB sinds 1 januari verplicht voor Nederlandstalige A-boeken. Deze Themacodering maakt het mogelijk om boeken véél gedetailleerder te categoriseren.

Met deze codering kunnen boekhandels of bibliotheken dan ook veel specifieker aanbevelingen doen, of kunnen lezers beter zelf zoeken naar boeken. Vanuit het oogpunt van diversiteit is dit eveneens een interessante ontwikkeling: niet alleen zou met de themacodering beter inzicht kunnen ontstaan in de diversiteit van verhalen die boeken vertellen, ook zou het voor een lezer makkelijker worden om die diverse verhalen te vinden (Dessing 2018).

Ook wordt gewerkt aan verduurzaming van boekproductie en -distributie. Zo zoeken uitgevers naar manieren om boeken zo duurzaam mogelijk te laten drukken en oplages te optimaliseren (Klein Lankforst 2019, Dessing 2022a, GAU 2022) en slaan distributeurs slagen op het gebied van verpakkingsmateriaal en vervoer (zie bijvoorbeeld Bol.com z.j., CB z.j.b). Ook zetten steeds meer boekhandels duurzame stappen (Dessing 2022b).

Een recente en veelbesproken vorm van innovatie was de aankondiging van NBD Biblion in maart 2022 dat boekbesprekingen voortaan door kunstmatige intelligentie geschreven zouden worden, die daarmee de huidige 700 menselijke recensenten vervangt. Hoewel deze software boekinformatie sneller beschikbaar kan maken voor bibliotheken, zijn er zorgen over de kwaliteit van de kunstmatige teksten en de gevolgen daarvan voor bibliotheekcollecties en de kennis over boeken (Jong 2022).

Een vorm van innovatie die niet vanuit de boekenbranche, maar vanuit lezers is ontstaan, is BookTok. Dit is een community binnen het platform TikTok, waarin gebruikers video’s maken over boeken die ze gelezen hebben of tips die ze willen delen. BookTok is vooral onder jongeren erg populair, en het lijkt erop dat zij hierdoor ook meer gaan lezen. Vooral Engelstalige boeken zijn hierbij populair (zie bijvoorbeeld Bakker 2021). 

Ook buiten het traditionele boek vindt innovatie plaats, bijvoorbeeld op het gebied van digitaal lezen en digitale literatuur. Zo hadden de meeste inzendingen op de longlist van innovatieprijs Renew the Book 2022 te maken met digitaal lezen, waaronder de uiteindelijke winnaar Pathbooks (Renew the Book 2022). Andere voorbeelden zijn onderzoek naar de mogelijkheden om digitale literatuur onderdeel te maken van bibliotheekcollecties, de interactieve en digitale Jaarlijn Lezen en Schrijven van De Schoolschrijver, of de samenwerking die de Leescoalitie aanging met gameontwikkelaar Ubisoft om jongeren via digitale gameverhalen aan het lezen te krijgen (Bibliotheeknetwerk z.j.b, Buitenhuis 2021).

Naast digitale literatuur is ten slotte ook gesproken literatuur in opmars. Het ontstaan van podcasts en luisterboeken is geen recente ontwikkeling, maar hun snel toegenomen populariteit is dat wel. Zo verelfvoudigde het aantal via de bibliotheek gedownloade luisterboeken tussen 2015 en 2021, en steeg het aandeel mensen dat wel eens podcasts luistert van 28 procent in mei 2019 naar 49 procent in juni 2022 (CBS 2022b, Zigt 2021, Markteffect 2022). Een andere vorm van gesproken literatuur biedt het werk van spoken word-artiesten en voordrachtskunstenaars. Hoewel ook voordrachtskunst zeker niet nieuw is, is het wel een discipline die steeds meer in de belangstelling staat. Sinds 2018 kunnen deze makers zich bijvoorbeeld aansluiten bij De Schrijverscentrale, en vanaf 2021 kunnen zij voor het eerst structureel subsidie aanvragen bij het Nederlands Letterenfonds. In 2022 opende het fonds daarnaast een nieuwe subsidieregeling voor ‘makers buiten het boek’ (Nederlands Letterenfonds 2020, 2022b).