Architectuur

Architectuur in transitietijd: van duurzaam belang

Het ruimtelijk vormgeven van de leefomgeving gaat bijna automatisch gepaard met sociaal-maatschappelijke vragen. Hoe zorgen we ervoor dat onze bouwcultuur aansluit op een duurzame toekomst? Hoe kan en zou architectuur moeten bijdragen aan urgente transitieopgaven zoals de stikstofproblematiek, de ontwikkeling van een circulaire economie of de krappe woningmarkt? En hoe verhoudt een nieuw project zich tot bouwregelgeving zoals de MilieuPrestatie Gebouwen (MPG) en de eisen voor Bijna Energieneutrale Gebouwen (BENG)? Of hoe gaan we om met de inclusiviteit van de openbare ruimte en de diversiteit van de stad bij het herstel van de sector na bijna drie jaar corona?

Architecten en ontwerpers van de ruimtelijke omgeving worden steeds vaker gepresenteerd als experts op het gebied van verandering. In de Jaarrapportage 2021: De ruimtelijke ontwerpsector ontleed worden architecten bijvoorbeeld gezien als ‘socio-spatial problem solvers’, een term die is overgenomen van hoogleraar architectuur Flora Samuel (Kempen et al. 2021, 20). In het voorwoord van het Actieprogramma ruimtelijk ontwerp 2021-2024: Ontwerp verbindt stellen toenmalig ministers Kajsa Ollongren en Ingrid van Engelshoven dat architecten, stedenbouwkundigen en landschapsarchitecten ‘een belangrijk instrument’ zijn om veranderingen zoals klimaatadaptatie en de omschakeling naar kringlooplandbouw te laten slagen (BZK en OCW 2020, 3). 

Hierbij speelt niet alleen ontwerp een rol, maar ook ontwerpend onderzoek: het gezamenlijk verbeelden van de toekomst en ruimtelijke interventies door middel van onderzoek en experiment (Stimuleringsfonds Creatieve Industrie 2020). Zo zijn met het project Stad van de Toekomst een nieuw denkkader en vocabulaire ontwikkeld voor de herontwikkeling van de oostelijke stadsrand van Utrecht. Want hoe kan de stad van de toekomst immers worden vormgegeven wanneer wordt vastgehouden aan bestaande paradigma’s? Ook het Actieprogramma Ruimtelijk Ontwerp van het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie biedt in de periode 2021-2024 ruimte aan dergelijk ontwerpend onderzoek, om daarmee omvangrijke transitieprocessen aan te pakken en de ruimtelijke kwaliteit van Nederland te verbeteren.

In het huidige aanbod van architectuur en de waardering ervan zijn transitieopgaven ook duidelijk te herkennen. Voor de verkiezing Beste Gebouw van het Jaar – jaarlijks georganiseerd door de Branchevereniging van Nederlandse Architectenbureaus (BNA) – is veel aandacht voor duurzaamheid en klimaat. Zo werd in 2022 Museum Singer Laren door zowel vak- als publieksjury verkozen tot Beste Gebouw en geprezen om het hergebruik van bestaande bouwdelen waarop – onzichtbaar voor passanten – zonnepanelen zijn geplaatst (Hannema 2022). In de spelregels van het Beste Gebouw van het Jaar 2022 is inmiddels ook opgenomen dat gebouwen die excelleren in duurzaamheid of circulariteit een streepje voor hebben bij de vakjury.

Een voorbeeld op internationaal niveau is het Nieuw Europees Bauhaus (NEB), een in januari 2021 gelanceerd initiatief van de Europese Commissie. Het doel ervan is om op een culturele, duurzame en inclusieve manier invulling te geven aan de Europese Green Deal. De Green Deal omvat een reeks beleidsinitiatieven voor alle sectoren met als doel om Europa voor het jaar 2050 klimaatneutraal te maken.

Het NEB wordt gepresenteerd als een interdisciplinair platform waar kunstenaars, ontwerpers, ingenieurs, wetenschappers, ondernemers, architecten, studenten en andere geïnteresseerden hun ideeën voor een groene transitie kunnen delen. Ook worden er geldprijzen uitgereikt om deze ideeën verder te kunnen ontwikkelen. Daarnaast ambieert het NEB om burgers, experts, bedrijven en instellingen met elkaar in gesprek te laten gaan over de toekomstbestendige woonomgeving.

Dichter bij de samenleving

Met de nieuwe Omgevingswet – die op 1 januari 2024 in werking treedt – wordt op nationaal niveau eveneens gestreefd naar meer samenwerking tussen burgers, bedrijven en maatschappelijke organisaties. Het idee is dat ruimtelijke projecten dichter bij de samenleving komen te staan en dat participatie binnen projecten wordt bevorderd. Een voorbeeld van zo’n samenwerking is de nieuwe openbare ruimte van het Berlijnplein in Utrecht, dat door BOOM Landscape in co-creatie met bewoners wordt ontwikkeld en in 2025 wordt opgeleverd.

Dit sluit aan bij het belang en de opkomst van zogeheten stadmakers. Bewoners nemen het heft in eigen hand en denken zelf na over hoe hun leefomgeving kan worden verbeterd. Stadmakers zijn daarbij de schakel tussen de burgers en gemeenten, waarbij de verschillende wensen met elkaar worden verbonden. Zoals ook de Raad voor Cultuur omschrijft: ‘de trend (…) vraagt om een nieuwe rol van ontwerpers. Behalve initiatiefnemers zijn ze in dit soort processen vaak regisseur, ontwikkelaar en verbinder.’ (Raad voor Cultuur 2018, 14).

Opdrachten, selectieprocedures en uitsluiting

Hoe komen architecten aan hun opdrachten? Naast directe opdrachten van opdrachtgevers vergaren architecten nieuwe opdrachten door middel van aanbestedingen. Daarbij kunnen architecten(bureaus) zich inschrijven voor een aangeboden opdracht, waarna de opdrachtgever de opdrachtnemer selecteert uit het totaal aantal inschrijvingen. 

Opvallend is dat de animo voor deelname aan dergelijke selectieprocedures is afgenomen onder kleinschalige bureaus en zelfstandige ontwerpers (Atelier Rijksbouwmeester et al. 2020). Want hoewel opdrachtgevers wettelijk verplicht zijn om een redelijke tenderkostenvergoeding te bieden – een vergoeding voor de kosten die gemaakt moeten worden om een inschrijving te kunnen indienen – staat dit niet altijd in verhouding tot de te verrichten inspanningen van de potentiële opdrachtnemers.

Grotere bureaus zijn beter bestand tegen de financiële risico’s die selectieprocedures met zich meebrengen, waardoor zij vaker (kunnen) meedoen met aanbestedingen (Atelier Rijksbouwmeester et al. 2020; Koetsenruijter en Kloosterman 2018; Rutten et al. 2019). Uit onderzoek van de BNA blijkt dat in 2021 ongeveer 88 procent van de grootste architectenbureaus (meer dan 40 fte) meedeed aan selecties, terwijl dat aandeel bij de kleinste bureaus (tot 5 fte) slechts 8 procent is. Als belangrijkste redenen om niet of incidenteel mee te doen met selecties noemen (ondervraagde) bureaus de kleine kans op het binnenhalen van de opdracht en de hoge kosten en eisen (BNA 2022a).

In de gesprekken met de sector die voor deze domeinpagina zijn gevoerd wordt het bovenstaande gezien als een bepaalde vorm van uitsluiting. Door als opdrachtgever bijvoorbeeld hoge eisen te stellen aan het portfolio van de opdrachtnemer, kunnen kleine bureaus zich bij voorbaat moeilijker kwalificeren. Ter verbetering van de aanbestedingspraktijk wordt gekeken naar een aanpassing van de Aanbestedingswet en wordt de toepassing van de Handreiking Tenderkostenvergoeding geëvalueerd (BNA 2022a). Ook het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie stelt aan kleinere architectenbureaus verschillende middelen beschikbaar om zich te ontwikkelen, bijvoorbeeld via de Regeling Architectuur en in het nieuwe Actieprogramma Ruimtelijk Ontwerp.

Versnipperde beroepsgroep en groei zzp’ers

Wanneer we breder kijken dan de arbeidsmarktrelatie tussen opdrachtgever en opdrachtnemer, valt op dat de architectuurbranche als geheel meer versplinterd is geraakt door schaalverkleining. Deze fragmentatie is een gevolg van de financiële crisis in 2008: de omzet van de architectenbranche daalde van ruim 1,6 miljard euro naar 725 miljoen euro in 2012 (Heebels en Kloosterman 2016; Raad voor Cultuur 2018). Als gevolg hiervan heeft een grote ontslaggolf bestaande bureaus gereduceerd tot eenpersoonsbedrijven terwijl architecten zonder baan voor zichzelf zijn begonnen (Koetsenruijter en Kloosterman 2018). De toename van zelfstandigen binnen de sector is dan ook aanzienlijk: van 19,5 procent zzp’ers in 2010 naar bijna 32,2 procent in 2018 (Kempen et al. 2021).

Door al deze eenpitters versnippert de beroepsgroep, zo wordt gevreesd door verschillende belangenbehartigers in de sector. In economische termen zijn zelfstandige architecten kwetsbaarder en hebben zij relatief weinig middelen om te investeren, waardoor zij bijvoorbeeld minder gemakkelijk mee kunnen doen met selectieprocedures voor opdrachten. Ook wordt gesignaleerd dat de toename van het aantal zzp’ers een negatieve invloed heeft op de kwaliteit en professionaliteit van het veld. De fragmentatie heeft ook effect op de slagkracht van zowel de zzp’ers als de gehele sector, aangezien de collectieve organisatie van de beroepsgroep wordt belemmerd (Koetsenruijter en Kloosterman 2018).

Het Bureau Architectenregister geeft uitvoering aan de Wet op de Architectentitel (1987) en beheert de officiële registratie van architecten, onderverdeeld in de vier disciplines architectuur, stedenbouw, interieurarchitectuur en tuin- en landschapsarchitectuur. In 2018 stonden er 13.750 personen ingeschreven bij het Architectenregister. De grootste groep met de wettelijke titel architect zijn de bouwkundig architecten, die in 2018 77 procent van het totaal aantal ingeschrevenen uitmaakten. Een deel van de bouwkundig architecten heeft ook een tweede titel, het merendeel als interieurarchitect of stedenbouwkundige. Onder de andere disciplines komt een dubbele titel minder vaak voor. Gemiddeld verdienen de tuin- en landschapsarchitecten het meest (33 euro per uur) en interieurarchitecten het minst met een krappe 24 euro per uur.

Het aantal zelfstandigen is relatief het grootst bij de interieurarchitecten, gevolgd door de (bouwkundig) architecten en de tuin- en landschapsarchitecten. Wat betreft de verdeling zelfstandigen en werknemers laten de cijfers van het Architectenregister echter geen trends zien, aangezien deze alleen in 2018 gemeten is. Wel kunnen we kijken naar de gegevens van het CBS, gebaseerd op de relevante SBI-codes, waarbij we zien dat het aantal zelfstandigen sinds 2010 groeit (zie de figuur ‘Architectenbureaus: Aantal werknemers en aantal zzp’ers’). Kanttekening hierbij is dat het alle werkenden binnen de SBI-code voor Architecten betreft, dus niet enkel de officieel geregistreerde architecten. In samenhang daarmee is het ook van belang om te noemen dat het CBS in de periode 2017-2019 maar liefst 19.000 ‘architecten van gebouwen’ en 3.000 ‘landschapsarchitecten’ telt (CBS 2021a). Niet iedere architect in Nederland draagt dus de wettelijke titel architect: er zijn volgens de cijfers van het CBS meer architecten dan inschrijvingen bij het Architectenregister.

Diversiteit en gelijkwaardigheid op de arbeidsmarkt

Wanneer gekeken wordt naar genderverhoudingen in de architectuursector, zijn vrouwen meestal in de minderheid. Bij (bouwkundig) architecten is de verhouding vrouw-man in 2018 zelfs 24 procent versus 76 procent (Kempen et al. 2021). Alleen bij de interieurarchitecten zijn de vrouwen in de meerderheid.

De verschillen tussen vrouwen en mannen op de arbeidsmarkt zijn bovendien terug te zien in het soort arbeidscontract en de beloning. De Jaarrapportage 2021: De ruimtelijke ontwerpsector ontleed laat zien dat hoe hoger het brutoloon is, hoe lager het aandeel vrouwen. En ook al zijn vrouwen oververtegenwoordigd in de discipline interieurarchitectuur, ook hier is sprake van ongelijkheid qua deeltijd en relatief lager bruto (maand)loon (Kempen et al. 2021). De architectuursector is daarmee geen uitzondering: in de algehele Nederlandse economie bestaat er nog steeds een loonkloof tussen vrouwen en mannen. In 2018 is het ongecorrigeerde loonverschil in het bedrijfsleven 19 procent, en na correctie 7 procent. Deels hangt dit loonverschil samen met het feit dat 80 procent van de vrouwen in deeltijd werkt tegenover 33 procent van de mannen. En een deeltijdbaan levert, gemiddeld genomen, per uur minder op dan een voltijdbaan (CBS 2020). 

Op Europees niveau komt Nederland er ook bekaaid vanaf wat betreft genderverhoudingen in de architectuursector. Het Europese gemiddelde ligt in 2020 namelijk op 42 procent vrouwelijke architecten – een stijging van 11 procentpunt ten opzichte van 2010 – tegenover 30 procent in Nederland. De Scandinavische landen doen het een stuk beter: Noorwegen 44 procent, Denemarken 51 procent, Finland 53 procent en Zweden staat bovenaan met 58 procent (Mirza & Nacey Research 2021). En hoewel de Nederlandse cijfers gebaseerd zijn op een kleine steekproef, komt dit beeld overeen met de bevindingen in de Jaarrapportage 2021: De ruimtelijke ontwerpsector ontleed en cijfers van het CBS (Kempen et al. 2021; CBS 2021b). 

Initiatieven als Mevr. De Architect, een rubriek van het online architectuurmagazine A.ZINE, of het thema ‘Vrouwen Ontwerpen’ van de Architectuurprijs Almere (APA) 2022 helpen de aanwezige vrouwen in de sector zichtbaarder te maken en bieden hun een podium. Bovendien zien we dat het aantal vrouwen in het wetenschappelijk onderwijs bij Architectuur en stedenbouwkunde sinds het studiejaar 2017/2018 bijna de helft is van het totaal aantal gediplomeerden. Bij de wetenschappelijke opleiding Bouwkunde en civiele techniek blijft het aantal vrouwen hangen op ongeveer een derde van de gediplomeerden.

Uiteraard gaat diversiteit over meer dan genderverhoudingen op de arbeidsmarkt. Voor architectuur ontbreekt het echter aan een structurele vorm van monitoring en gegevensverzameling om op dit moment verder te kijken dan de vrouw-manverhouding.

Impact corona

Ondernemers in de bouwketen zijn minder optimistisch dan een half jaar geleden, zo blijkt uit Monitor Bouwketen najaar 2022 en de BNA Conjunctuurmeting van najaar 2022 (BNA 2022b, BNA 2022c). Architectenbureaus verwachten de komende tijd een daling van het aantal nieuwbouwprojecten en melden een gemiddelde werkvoorraad van 4,7 maanden. Dat is een daling van 1,2 maanden ten opzichte van de voorjaarsmeting (BNA 2022b). Eén van de vijf ondernemers verwacht bovendien een daling van de omzet, en één op de vijftig ondernemers denkt het personeelsbestand te verkleinen (Ibid.). Door prijsstijgingen en leveringsonzekerheid vertraagt naast de woningbouw ook de verduurzaming. De stikstofcrisis en de daardoor optredende stagnatie in de vergunningverlening bij overheden, opdrachtgevers en aannemers komen daar nog bij (BNA 2021a).

Dit terwijl er op het gebied van woon-, werk- en leefomgeving urgente maatschappelijke vraagstukken spelen. Zo hebben de lockdowns tijdens de coronacrisis laten zien dat de noodzaak voor een toegankelijke openbare ruimte niet gelijk is verdeeld (Boer 2020). Dat tijdens de lockdowns cafés en restaurants, bibliotheken, warenhuizen, theaters, musea en bioscopen gesloten waren raakte de hele bevolking, maar niet iedereen even hard (Ibid.). Bij het herstel van de sector is het hierom goed om na te denken over inclusiviteit van de openbare ruimte en de diversiteit van de stad.

Een gezonde leefomgeving is belangrijk gebleken in tijden van lockdowns en thuiswerken, maar het vraagt ook om ruimte in woningen (Boer 2020, BNA 2021b). Ruimte die op zichzelf al schaars is. De woningcrisis heeft zich in de coronajaren 2020 en 2021 nog verder verdiept en is in 2020 met 69.000 opgeleverde woningen het streefcijfer van 80.000 woningen niet gehaald (Hulsman 2021). ‘Dat vraagt van ruimtelijk ontwerpers een proactieve rol in het gemeentelijke, regionale en landelijke debat over de ruimtelijke ordening. Maar het vraagt vooral ruimtelijk leiderschap op lokaal en regionaal niveau,’ spreekt BNA-directeur Fred Schoorl (BNA 2021a).